Nhìn lại chặng đường 36 năm trụ trì Thích Vĩnh Tín nắm quyền ở chùa Thiếu Lâm, có thể thấy đây không chỉ là quá trình củng cố quyền lực cá nhân mà còn là một điển hình của quá trình thương mại hóa ngôi chùa nổi tiếng.

Vụ việc đặt ra một câu hỏi lớn hơn về tương lai của tôn giáo trong thế giới hiện đại. Khi thiền định trở thành một dịch vụ, khi lời giảng được đóng gói như sản phẩm kỹ năng sống, còn nhà sư thì trở thành thương hiệu…

Mặc dù Thích Vĩnh Tín từng nói rằng thương mại hóa là để mở rộng, truyền bá Phật pháp và bảo vệ di sản của chùa tốt hơn, chuỗi lợi ích khổng lồ và các hoạt động thương mại dày đặc làm dấy lên nhiều nghi vấn. Hiện vị trụ trì được mệnh danh là “doanh nhân Phật giáo” hay “CEO của Thiếu Lâm Tự”, đang bị tạm giữ điều tra với cáo buộc lạm dụng chức vụ, thao túng tài sản tôn giáo, vi phạm nghiêm trọng giới luật Phật giáo...

Dưới sự dẫn dắt của Thích Vĩnh Tín, Thiếu Lâm Tự từ một tổ đình thiền tông tập trung vào hoạt động tôn giáo đã biến thành một đế chế thương mại khổng lồ chiếm lĩnh thương hiệu, đa dạng hóa đầu tư, đổi mới kinh doanh và kinh tế hương khói. 

Thích Vĩnh Tín có thể là bộ mặt, nhưng ông không là duy nhất. Nhiều nguồn tin cho rằng phía sau ông là một mạng lưới thương mại với sự hậu thuẫn của các cựu quan chức địa phương và cả các nhóm đầu tư quan tâm đến “du lịch văn hoá”. Công ty Vô Hình Thiếu Lâm, có tiền thân là Thiếu Lâm Thực Nghiệp, do Thích Vĩnh Tín, Thích Vĩnh Càn và Thiếu Lâm Tự đồng sở hữu, với Thích Vĩnh Tín nắm đến 80% cổ phần.

Dưới bàn tay của vị sư này, nơi đây dần trở thành thương hiệu toàn cầu, với những trụ sở ở Los Angeles, Berlin, Melbourne, các lớp thiền cho doanh nhân, chuỗi phim võ thuật, và dòng sản phẩm chăm sóc sức khỏe gắn nhãn "Zen Inspired".

Thích Vĩnh Tín thường được nhìn thấy tại các hội nghị Liên Hợp Quốc về y tế cộng đồng, biến đổi khí hậu, và phát triển bền vững. Ông phát biểu trôi chảy bằng tiếng Anh, nói về “thiền như một hệ điều hành tâm trí” và “võ học như một công cụ phát triển con người toàn diện”.

Du lịch văn hóa là nguồn thu chủ yếu. Các chương trình biểu diễn như "Thiền Tông Thiếu Lâm - Đại điển âm nhạc" trở thành thương hiệu văn hóa thu hút khách đến thăm. Theo số liệu của ngành du lịch Tung Sơn, năm 2019, lượng khách đạt đỉnh 4,2 triệu lượt, nếu tính trung bình mỗi người chi tiêu 300 tệ, tổng doanh thu liên quan đến du lịch vượt 1,2 tỷ tệ (168 triệu USD). Theo Eposh Times, một du khách tiết lộ họ phải trả 770 USD (giá năm 2011) cho một que hương, trong khi que hương đắt nhất có giá 15.390 USD.

Trên lý thuyết, đó là một cuộc cách mạng văn hóa mang tinh thần Thiền tông ra thế giới. Nhưng bên trong lớp áo cà sa, mô hình ấy vận hành như một cỗ máy kinh tế được lập trình khéo léo, với hàng chục công ty đăng ký, các khoản đầu tư ngầm, và mạng lưới “hợp tác văn hoá” không khác gì một tập đoàn.

"Chúng tôi hiện điều hành hơn 40 công ty tại các thành phố trên khắp thế giới, như Berlin và London", Global Times dẫn lời Thích Vĩnh Tín phát biểu tại một diễn đàn văn hóa ở Bắc Kinh hồi năm 2011. Chỉ riêng tại Mỹ, chùa có gần 130 câu lạc bộ võ thuật, trong khi các nhà sư Thiếu Lâm có khả năng giảng dạy bằng tiếng Anh, tiếng Đức và tiếng Tây Ban Nha. Mỗi năm, họ lưu diễn hơn 200 buổi trên toàn cầu, với doanh thu mỗi buổi tăng từ 100.000 USD lên gần 500.000 USD trong những năm gần đây.

Theo dữ liệu từ Cục Nhãn hiệu Quốc gia Trung Quốc, tính đến năm 2022, chùa Thiếu Lâm đã nộp đơn đăng ký bản quyền 706 nhãn hiệu, bao gồm thực phẩm ăn liền, đèn, nhà hàng khách sạn, trang sức, đồ uống, thiết bị vệ sinh.

Thiếu Lâm Tự cũng mở rộng nguồn thu bằng những cách thức khá tiên phong như cấp phép cho game online, hợp tác với bên thứ ba để phát triển âm nhạc Thiếu Lâm, hay khai quang cho số điện thoại của nhà mạng China Unicom rồi đem bán đấu giá.

Số tiền thu về không minh bạch được hạch toán dưới pháp nhân tôn giáo, mà được chia nhỏ qua hàng loạt công ty con do các “cộng sự thân tín” đứng tên đa phần là cư sĩ từng học thiền ở chùa, sau trở thành đối tác thương mại. Một vài khoản đầu tư còn rót vào các dự án như khu nghỉ dưỡng sinh thái ở Quảng Đông, trung tâm thực tế ảo về võ học ở Bắc Kinh, và thậm chí cả nền tảng blockchain cho “phước lành số hoá”.

Thành công về mặt thương mại cũng kéo theo khủng hoảng về niềm tin. Khi giá vé vào chùa ngày càng đắt đỏ, công ty liên kết của chùa chi những khoản tiền khổng lồ để đấu giá đất thương mại, công chúng bắt đầu đặt câu hỏi: "Liệu chốn thanh tịnh cửa Phật có còn là nơi tu hành hay đã biến thành công cụ kiếm lời?"

Theo luật pháp Trung Quốc, các tổ chức tôn giáo không được phép kinh doanh vì lợi nhuận, nhưng có thể “hợp tác phát triển văn hoá”. Vùng xám đó được khai thác đến tận cùng và cuộc điều tra hiện tại là nỗ lực hiếm hoi để vạch ranh giới giữa hai thế giới: thiền và thế tục.

Sau khi ông Thích Vĩnh Tín bị cách chức, thông báo từ ngôi chùa này cho biết trụ trì chùa Bạch Mã là Thích Âm Lạc sẽ đảm nhận vai trò lãnh đạo. Thượng tọa Thích Âm Lạc (59 tuổi) được biết đến với phong cách lãnh đạo khiêm tốn, tận tụy trong suốt 20 năm tại chùa Bạch Mã – ngôi chùa Phật giáo đầu tiên của Trung Quốc.

Ngay khi nhậm chức, tân trụ trì Thiếu Lâm Tự Thích Âm Lạc lập tức công bố 5 cải cách lớn: Ngừng các buổi biểu diễn thương mại; Cấm các nghi lễ dâng cúng đắt đỏ; Dỡ bỏ các cửa hàng trong chùa; Khuyến khích tăng chúng tự túc bằng canh tác nông nghiệp; Cải tổ việc phân phối thu nhập bằng cách loại bỏ các khoản phí từng bị chỉ trích.

Những quy định mới cũng áp đặt mức kỷ luật chưa từng có tại chùa. Các nhà sư phải tham gia tụng kinh sáng từ 4h30, sau đó làm nông, rồi tập võ thuật Thiền tông vào buổi chiều. Điện thoại di động phải gửi vào kho chung, mọi hình thức giải trí đều bị cấm. Chế độ ăn uống tại Thiếu Lâm Tự cũng trở nên khắt khe hơn, chủ yếu là cơm rau và nhân sự trong chùa chỉ được phép ăn đậu phụ một lần một tuần... 

Động thái này được cho là đã khiến nhiều người rời bỏ chùa Thiếu Lâm. Chỉ trong một tuần sau khi tân trụ trì Thích Âm Lạc nhậm chức, hơn 30 nhà sư và nhân viên đã rời đi. Chưa rõ họ chuyển sang chùa khác hay hoàn tục.

Hưởng ứng chiến dịch “thanh lọc văn hóa, tôn giáo” mà chính quyền Trung Quốc đang tiến hành trong năm 2025, không ít tiếng nói ngay trong nội bộ Phật giáo hiện cho rằng các giá trị căn bản đã bị hoán đổi, rằng “Thiền hôm nay không còn là sự lặng lẽ mà là chiến lược tăng trưởng”.