Đồng bằng sông Cửu Long là một trong những vùng kinh tế - sinh thái trọng yếu của Việt Nam, đóng góp hơn 50% sản lượng lúa, 65% sản lượng nuôi trồng thủy sản và hơn 70% sản lượng trái cây cả nước.

Dù vậy, vùng đất trù phú này cũng đang phải đối mặt với hàng loạt thách thức về biến đổi khí hậu, nước biển dâng, sụt lún đất, ô nhiễm môi trường và suy giảm tài nguyên thiên nhiên.

ÁP LỰC PHÁT THẢI VÀ CƠ HỘI CHUYỂN ĐỔI CHO VÙNG

Dù là vùng nông nghiệp trọng điểm, vùng đồng bằng sông Cửu Long lại phát thải tương đối cao trong lĩnh vực nông nghiệp, nhất từ hoạt động sản xuất lúa, chăn nuôi gia súc, nuôi trồng thủy sản và sử dụng phân bón hóa học.

Theo thống kê của Bộ Nông nghiệp và Môi trường, lượng khí methane (CH₄) phát ra từ ruộng lúa ở vùng này chiếm hơn 50% tổng lượng phát thải CH₄ từ sản xuất lúa ở Việt Nam. Cùng với đó, hoạt động sử dụng than củi trong sấy khô nông sản, sử dụng máy móc nông nghiệp lạc hậu chạy bằng nhiên liệu hóa thạch, đốt rơm rạ sau thu hoạch và khai thác than bùn là những nguyên nhân gia tăng lượng khí nhà kính tại khu vực.

Không những thế, việc sử dụng hóa chất nông nghiệp không kiểm soát cũng gây ô nhiễm đất và nước, ảnh hưởng đến chuỗi sinh học và làm giảm khả năng hấp thụ carbon của môi trường.

Trong khi đồng bằng sông Cửu Long là vùng dễ bị tổn thương nhất trước tác động của biến đổi khí hậu, thì việc không hành động ngay hôm nay sẽ khiến vùng đất này nhanh chóng rơi vào vòng xoáy của suy thoái kép: vừa là nạn nhân, vừa là nguồn phát thải lớn. Vì vậy, việc hướng tới phát triển vùng phát thải thấp không chỉ là yêu cầu cấp thiết mà còn mở ra cơ hội tái định hình nền nông nghiệp, kinh tế và xã hội của toàn vùng châu thổ.

Các thống kê gần đây cho thấy đồng bằng sông Cửu Long có một số cơ hội để chuyển sang vùng phát thải thấp.

Thứ nhất về tiềm năng năng lượng tái tạo, vùng đồng bằng miền Tây Nam Bộ có lợi thế lớn về năng lượng mặt trời và năng lượng gió, đặc biệt tại các tỉnh ven biển gồm Bến Tre, Sóc Trăng, Trà Vinh, Bạc Liêu (nay là Vĩnh Long, Cần Thơ, Cà Mau)... Việc phát triển năng lượng tái tạo không chỉ giúp giảm phụ thuộc vào năng lượng hóa thạch, mà còn tạo ra sinh kế mới cho người dân địa phương.

Thứ hai là tái cơ cấu nông nghiệp theo hướng sinh thái. Nhiều mô hình nông nghiệp thông minh thích ứng với biến đổi khí hậu đã được triển khai như mô hình lúa - tôm, lúa - cá quảng canh, luân canh khô- ướt... Những mô hình này góp phần giảm phát thải CH₄, đồng thời giúp sử dụng nước hiệu quả hơn.

Thứ ba là tiếp cận tài chính khí hậu. Với vai trò là vùng trọng yếu và dễ bị tổn thương, đồng bằng sông Cửu Long có thể thu hút các nguồn vốn nước ngoài phục vụ chuyển đổi xanh, như Quỹ Khí hậu xanh (GCF), các khoản vay ưu đãi từ Ngân hàng Thế giới (WB), Ngân hàng Phát triển Châu Á (ADB), hay các cơ chế carbon như CBAM (Cơ chế Điều chỉnh biên giới carbon),...

Thứ tư là phát triển kinh tế tuần hoàn và carbon thấp. Việc tận dụng phụ phẩm nông nghiệp làm nguyên liệu sinh học, thức ăn gia súc hoặc nhiên liệu sinh học sẽ giúp giảm thiểu đốt rơm rạ, giảm phát thải, đồng thời tăng giá trị kinh tế.

CÁC GIẢI PHÁP ĐỂ GIẢM PHÁT THẢI

Trước thực tế hiện nay, các chuyên gia, nhà khoa học đã gợi ý nhiều giải pháp nhằm chuyển đổi mô hình sản xuất nông nghiệp tại vùng đồng bằng sông Cửu Long.

Một trong những lĩnh vực phát thải lớn nhất tại vùng châu thổ này là trồng lúa. Giải pháp trọng tâm là áp dụng mô hình “1 phải 5 giảm”, “3 giảm 3 tăng”, lúa canh tác theo phương pháp tưới ngập khô xen kẽ (AWD)...

Mô hình “1 phải 5 giảm” là mô hình canh tác tiên tiến đang được áp dụng tại đồng bằng sông Cửu Long. Đó là: Phải sử dụng giống xác nhận; giảm lượng giống gieo sạ, giảm lượng thuốc trừ sâu bệnh, giảm lượng phân đạm, giảm nước tưới và giảm thất thoát sau thu hoạch.

Mô hình “3 giảm 3 tăng” là: Giảm lượng giống gieo sạ, giảm lượng thuốc trừ sâu bệnh, giảm lượng phân đạm; tăng năng suất lúa, tăng chất lượng lúa gạo, tăng hiệu quả kinh tế.

Các mô hình này đã được thử nghiệm và cho thấy hiệu quả rõ rệt trong giảm khí CH₄ và tăng hiệu quả kinh tế cho nông dân. Ngoài ra, cần khuyến khích chuyển đổi sang các mô hình ít phát thải như trồng lúa hữu cơ, nông nghiệp sinh thái, canh tác rừng - lúa, xen canh với thủy sản...

Về đầu tư hạ tầng năng lượng tái tạo và tiết kiệm năng lượng, các chuyên gia cho rằng việc phát triển điện mặt trời trên mái nhà, điện gió, điện sinh khối từ rơm rạ, vỏ trấu và chất thải nông nghiệp cần được tăng cường; trong đó, mô hình hợp tác xã hoặc cụm năng lượng tái tạo cho các cụm công nghiệp nông thôn sẽ giúp giảm phát thải hiệu quả. Đồng thời, cần thúc đẩy sử dụng máy móc hiệu suất cao, công nghệ tiết kiệm điện và nhiên liệu trong sản xuất, chế biến nông sản.

Bên cạnh đó cần hạn chế đốt chất thải nông nghiệp và thúc đẩy kinh tế tuần hoàn. Việc đốt rơm rạ và chất thải sau thu hoạch không chỉ gây ô nhiễm không khí, mà còn làm mất đi cơ hội thu gom tái sử dụng. Nhiều doanh nghiệp đã thành công trong việc tái chế rơm rạ thành nấm rơm, phân hữu cơ hoặc vật liệu sinh học. Khuyến nghị nhà nước cần có chính sách khuyến khích, giảm thuế và hỗ trợ kỹ thuật cho các mô hình kinh tế tuần hoàn này.

Các chuyên gia cũng nhấn mạnh giải pháp phục hồi hệ sinh thái tự nhiên hấp thụ carbon. Các hệ sinh thái rừng ngập mặn, rừng tràm, rừng ven biển có khả năng hấp thụ CO₂ cao hơn nhiều so với rừng thường. Vì vậy, phục hồi, mở rộng và bảo vệ các vùng rừng ngập mặn là một trong những giải pháp lâu dài giúp đồng bằng sông Cửu Long trở thành vùng phát thải thấp. Ngoài ra, các mô hình nuôi tôm dưới tán rừng, du lịch sinh thái kết hợp bảo tồn cũng góp phần tăng sinh kế và giảm áp lực tài nguyên.

Đề cập giải pháp tăng cường giáo dục, truyền thông và năng lực thể chế, các nhà khoa, các chuyên gia cho rằng cộng đồng dân cư nông thôn đóng vai trò then chốt trong các hành vi phát thải hay hấp thụ carbon. Vì thế, truyền thông và giáo dục môi trường cần được chú trọng, nhất là tại các trường học, hợp tác xã, tổ chức nông dân. Chính quyền địa phương cần được bồi dưỡng nghiệp vụ, nâng cao năng lực về đo đạc phát thải, lập kế hoạch giảm phát thải và tiếp cận tài chính khí hậu.

Việc chuyển đổi sang vùng phát thải thấp không thể thành công nếu thiếu sự phối hợp chính sách giữa các địa phương. Cần có một quy hoạch liên vùng cho đồng bằng sông Cửu Long với các tiêu chí phát triển xanh, carbon thấp, gắn với các mục tiêu về thích ứng và giảm thiểu biến đổi khí hậu.

Nhiều tổ chức quốc tế, tổ chức tín dụng, EU cũng đưa ra khuyến cáo rằng Chính phủ Việt Nam cần ban hành các cơ chế cụ thể nhằm hỗ trợ doanh nghiệp và người dân chuyển đổi sản xuất xanh như ưu đãi thuế, trợ giá năng lượng tái tạo, hỗ trợ đầu tư ban đầu, và mở rộng thị trường cho sản phẩm xanh.

Việc xây dựng đồng bằng sông Cửu Long thành vùng phát thải thấp không chỉ là yêu cầu mang tính chiến lược trong bối cảnh cam kết “Net Zero” của Việt Nam, mà còn là điều kiện sống còn để bảo vệ sinh kế, đất đai và tài nguyên vùng.

Theo các chuyên gia, nếu được triển khai đồng bộ, với sự tham gia của cộng đồng, chính quyền, doanh nghiệp và nhà khoa học, nơi đây hoàn toàn có thể trở thành hình mẫu của một nền kinh tế xanh: vừa phát triển bền vững, vừa góp phần chống biến đổi khí hậu toàn cầu.